Podyplomowe Studia Literacko-Artystyczne (Szkoła Pisarzy)

Jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem, a w pewnym okresie był najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem SF. Jego książki zostały przetłumaczone na 41 języków i osiągnęły łączny nakład ponad 30 mln egzemplarzy. Wpływ Lema na światową literaturę SF krytycy przyrównują do wpływu H. G. Wellsa czy Olafa Stapledona. 

Twórczość Lema  porusza tematy takie jak: rozwój nauki i techniki, natura ludzka, możliwość porozumienia się istot inteligentnych, czy miejsce człowieka we Wszechświecie. Zawierają też odniesienia do stanu współczesnego społeczeństwa, refleksje naukowo-filozoficzne na jego temat, a także krytykę ustroju socjalistycznego.

Dorobek literacki Stanisława Lema obejmuje m.in. powieści i opowiadania fantastyczno-naukowe, detektywistyczne i powieść autobiograficzną, eseje futurologiczno-filozoficzne, publicystykę literacką, felietony, wiersze, listy, scenariusze słuchowisk radiowych, widowisk telewizyjnych, filmowe, dramaty, a także posłowia i przedmowy do prac innych autorów (m.in. braci Strugackich czy Philipa K. Dicka) oraz recenzje. Wiele z nich nigdy nie ukazało się drukiem zwartym, niektóre pierwotnie drukowane były w czasopismach, by później zostać wydanymi w formie książkowej.

Atrakcyjność twórczości Lema wynika przede wszystkim z połączenia popularnego gatunku literackiego z refleksją filozoficzno-naukową i sprawnego wkomponowania wnikliwych analiz społecznych w atrakcyjną fabułę. Zwraca również uwagę dbałość o naukowe szczegóły w kreowanych światach i wizjach literackich, mistrzowskie operowanie językiem i kreacja niebanalnych bohaterów, często stawianych przed poważnymi wyborami moralnymi. 

 

W twórczość Stanisława Lema można wyróżnić z pewnym przybliżeniem kilka nurtów:

• nurt powieści realistycznych – Szpital Przemienienia (1955), Wysoki Zamek (1966) 

• nurt klasycznej fantastyki naukowej – powieści: Eden (1959), Powrót z gwiazd (1961), Solaris (1961), Niezwyciężony (1964), Głos Pana (1968), Opowieści o pilocie Pirxie (1968), Fiasko (1987) 

• nurt groteski fantastycznonaukowej 

o utwory zbliżone do powiastki filozoficznej w stylu oświeceniowym, pamiętnika oraz opowiadania o szalonych naukowcach i cudownym wynalazku – Dzienniki gwiazdowe (1957 i późniejsze wydania) w tym opowiadania z cyklu Podróże Ijona Tichego oraz Ze wspomnień Ijona Tichego, groteskowe widowiska telewizyjne z tomu Noc księżycowa (1963), Kongres futurologiczny (1971), powieści Wizja lokalna (1982) i Pokój na Ziemi (1987) 

o utwory o zabarwieniu groteskowym archaizowane na baśń, epos rycerski, gawędę szlachecką, napisane językiem stylizowanym na staropolski – Bajki robotów (1964) i Cyberiada (1965 i późniejsze wydania) 

• nurt z pogranicza literatury pięknej i eseistyki filozoficznej, zbiory recenzji i wstępów do fikcyjnych książek – Doskonała próżnia (1971), Wielkość urojona (1973), Prowokacja (1984), Biblioteka XXI wieku (1986) 

• nurt utworów na granicy powieści kryminalnej i fantastycznej, powieści „statystyczne", groteskowa powieść szpiegowska – Śledztwo (1959), Pamiętnik znaleziony w wannie (1961), Katar (1976) 

• nurt eseistyki naukowej, filozoficznej i futurologicznej – Dialogi (1957), Summa technologiae (1964), Filozofia przypadku (1968), Fantastyka i futurologia (1970), Okamgnienie (2000) 

 

Twórczość Lema od początku sytuowała się pomiędzy humanistyką a nauką, jednak dla humanistów był on przede wszystkim autorem podrzędnych powieści fantastycznych, zaś dla naukowców – dyletantem fabularyzującym wyniki naukowe. Dopiero w latach 70-tych krytycy, podjęli udane próby interpretacji tych dzieł. Rozprawy poświęcone jego twórczości opublikowali m.in: Małgorzata Szpakowska, Jerzy Jarzębski, Stanisław Bereś, Ewa Balcerzak, Piotr Krywak, Andrzej Wójcik, Andrzej Stoff, Ryszard Handke, Antoni Smuszkiewicz i Paweł Okołowski. Stało się oczywistym, że ładunek intelektualny jego dzieł przekracza kompetencje większości literaturoznawców. Z kolei naukowcy nie uważali jego działalności literackiej i publicystycznej za godną merytorycznej polemiki. 

Z ogromną popularnością spotkały się utwory Lema w ZSRR. W połowie lat 60. spotkania autorskie z Lemem organizowali m.in. kosmonauci Boris Jegorow i Konstantin Fieoktistow oraz uczony Iosif Szkłowski. Spotkania te wypełniały po brzegi audytoria rosyjskich uniwersytetów. Lema podejmowała również elita rosyjskiej nauki i kultury – m.in. fizyk Piotr Kapica, poeta i pieśniarz Włodzimierz Wysocki, Siergiej Korolow – główny twórca radzieckiego programu kosmicznego. Wielkim powodzeniem dzieła Lema cieszyły się także na rynku niemieckojęzycznym. Łącznie sprzedano w Niemczech 7,5 milionów egzemplarzy dzieł Lema, 6 milionów w ZSRR, podczas gdy w Polsce ponad 5 mln.

Amerykańską literaturę science fiction, Lem uznawał za słabą i pisaną dla pieniędzy. Mimo tego w 1973 został honorowym członkiem Science Fiction Writers of America (Stowarzyszenia Amerykańskich Pisarzy Science Fiction). Po debiucie na rynku amerykańskim, został przyjętym na członek SFWA, a członkostwo honorowe zawieszono. W 1976 zaproszono Lema do członkostwa zwyczajnego w SFWA, ale je odrzucił.

W latach 70-tych większość dzieł Lema (co wyróżnia go wśród innych autorów z Europy Środkowej) została przetłumaczona na język angielski. Jego książki spotkały się z bardzo dobrą opinią krytyków. Utwory Lema nigdy nie osiągnęły jednak na rynku angielskojęzycznym, zwłaszcza w USA, popularności masowej. Zdaniem F. Rottensteinera powodem było to, iż pisał on wysoce intelektualną literaturę s-f z dużym ładunkiem filozoficznym, zbyt trudną dla przeciętnego czytelnika.. W 1980 był rozważany jako jeden z kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. Ostatecznie otrzymał ją Czesław Miłosz.

Najsłynniejszym utworem Lema – znanym w kraju i za granicą – jest powieść Solaris. Książka należy do kanonu gatunku i doczekała się ogromnej ilości recenzji i analiz w wielu krajach. W 1972 roku powieść tę zaadaptował na Solaris film rosyjski reżyser Andriej Tarkowski. Film zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes. Po raz drugi utwór posłużył jako podstawa scenariusza w filmie amerykańskiego reżysera Stevena Soderbergha w 2002, z George'em Clooneyem w roli głównej.

Lem pisał wyłącznie na maszynie do pisania. Pracę rozpoczynał codziennie około czwartej rano. Po południu znowu pracował kilka godzin, po krótkim odpoczynku pracował również wieczorami, ale do snu kładł się wcześnie. Najwięcej napisał podczas wyjazdów do Zakopanego w Domu Literatów „Astoria". Miał rozrzutny sposób pisania: nie tworzył notatek, nie sporządzał wersji roboczych – gdy nie był zadowolony zaczynał utwór od początku. Powtarzał czynność tyle razy, aż rezultat w pełni go satysfakcjonował. Niedane teksty zawsze niszczył. Zmienił metodę w przypadku Wizji lokalnej – powieść złożona została z fragmentów. Niedokończone fragmenty wykorzystywał w innych dziełach, np. opowiadanie o Pirxie pt. Las Birnam stało się początkiem powieści Fiasko. W podeszłym wieku Lem dyktował teksty sekretarzowi. Tak powstało m.in. Okamgnienie. 

Philip K. Dick, amerykański pisarz s-f uważał, że Lem to prowokacja komunistów, za którą kryje się grupa pisarzy działających na zlecenie partii, by przejąć kontrolę nad opinią publiczną. Dowodem miała być wielość stylów pisarskich, szeroka tematyka i niesłowiańskie nazwisko.  

Książki i opowiadania Stanisława Lema stanowiły podstawę wielu adaptacji filmowych i telewizyjnych. Znany był jednak z krytycznych osądów tych adaptacji. W pełni zaaprobował jedynie Przekładaniec w reżyserii Andrzeja Wajdy, a z Bogumiłem Kobielą w roli głównej. Być może dlatego że sam napisał do niego scenariusz

 

Nagrody i wyróżnienia

• 1955 – odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi

• 1957 – laureat Nagrody Literackiej Miasta Krakowa za całokształt twórczości ze szczególnym uwzględnieniem Czasu nietraconego

• 1959 – odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski

• 1965 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia

• 1968 – Nagroda miesięcznika „Problemy" 

• 1970 

o odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski

o Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za popularyzację polskiej kultury za granicą

• 1971 

o Członkostwo w Science Fiction Research Association

o Nagroda „Miesięcznika Literackiego" 

• 1972 – członkostwo Komisji Polskiej Akademii Nauk „Polska 2000" 

• 1973 – Nagroda Literacka Ministra Kultury i Sztuki I stopnia

• 1976 

o Nagroda Państwowa I stopnia w dziedzinie literatury

o Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON 

• 1979 

o odznaczony Orderem Sztandaru Pracy II klasy

o nagroda Przewodniczącego Komitetu do spraw Radia i Telewizji za całokształt współpracy artystycznej

o Wielka Nagroda Literatury Detektywistycznej

• 1980 

o Nagroda miesięcznika „Odra" 

o Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON 

• 1981 – doktorat honoris causa Politechniki Wrocławskiej

• 1986 

o Austriacka nagroda państwowa w dziedzinie kultury europejskiej za rok 1985

o Nagroda Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku

• 1991 – austriacka nagroda państwowa im. Franza Kafki w dziedzinie literatury 

• 1994 – członkostwo Polskiej Akademii Umiejętności

• 1995 

o Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego

o Medal międzynarodowego Stowarzyszenia Uczestników Lotów Kosmicznych

• 1996 

o odznaczony Orderem Orła Białego

o Nagroda Wielkiej Fundacji Kultury 

• 1997 

o honorowe obywatelstwo Krakowa

o doktorat honoris causa Uniwersytetu Opolskiego (8 grudnia) 

• 1998 – doktoraty honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego

• 2001 – Złote Berło – nagroda Fundacji Kultury Polskiej za "wyprzedzanie myślą swojego czasu

• 2003 – doktorat honoris causa (Dr. rer. nat. h.c.) Uniwersytetu Bielefeld (13 listopada) 

• 2005 – złoty Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis